หะดีษ 26-3 จะขอบคุณอัลลอฮฺอย่างไร

จากอบูฮุร็อยเราะฮฺ ร่อฎิยัลลอฮุอันฮู กล่าวว่า ท่านเราะซูลุลลอฮฺ ศ็อลลัลลอฮุอะลัยฮิวะซัลลัม กล่าวว่า “ทุกข้อกระดูกจากผู้คนทั้งหลายนั้น(มีหน้าที่)จะต้องทำศ่อดะเกาะฮฺทุกวัน, ทุกวันที่ตะวันขึ้น ท่านปรองดองระหว่างสองคน (ที่ขัดแย้งกัน) ก็เป็นศ่อดะเกาะฮฺ, ช่วยเหลือผู้คนให้ขึ้นพาหนะของเขา หรือช่วยยกสิ่งของขึ้นบนพาหนะของเขาก็เป็นศ่อดะเกาะฮฺ, คำพูดที่ดีก็เป็นการศ่อดะเกาะฮฺ, ทุกก้าวที่เดินไปสู่การละหมาดก็เป็นศ่อดะเกาะฮฺ, และการขจัดอันตราย(หรือสิ่งสกปรก)จากทางเดินก็เป็นศ่อดะเกาะฮฺ”  หะดีษนี้บันทึกโดยบุคอรีย์

 والمقصودُ : วัตถุประสงค์ของหะดีษนี้

 أنَّ الله تعالى أنعمَ على عباده بما لا يُحصونَه كما قال :  وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللهِ لا تُحْصُوهَا ، وطلب منهمُ الشُّكرَ ، ورضي به منهم . 
แท้จริงอัลลอฮฺได้ให้นิอฺมัตแก่บ่าวของพระองค์ โดยไม่อาจคำนวณได้ ดังที่อัลลอฮฺตรัสว่า
16:18 และหากพวกเจ้าจะนับความโปรดปรานของอัลลอฮ์ พวกเจ้าก็ไม่สามารถจะคำนวณมันได้
นิอฺมะฮฺ (เอกพจน์) - นิอัม (พหูพจน์)
อัลลอฮฺให้เราพยายามนับนิอฺมะฮฺ แล้วขอบคุณพระองค์ 

قال سليمان التيمي : إنَّ الله أنعم على العباد على قدره ، وكلَّفهم الشكر على قدرهم حتى رَضِيَ منهم مِنَ الشُّكرِ بالاعتراف بقلوبهم بنعمه ، وبالحمد بألسنتهم عليها ، كما خرَّجه أبو داود والنَّسائي من حديث عبد الله بن غَنَّام ، عن النَّبيِّ   أنَّه قال : (( من قال حينَ يُصبِحُ : اللهمَّ ما أَصبَحَ بي من نعمةٍ أو بأحدٍ من خلقك ، فمنك وحْدَكَ لا شريكَ لك ، فلكَ الحمدُ ولك الشُّكْرُ ، فقد أدَّى شُكْرَ ذلك اليومِ ، ومن قالها حين يُمسي أدَّى شكر ليلته )) . وفي روايةٍ للنَّسائي عن عبد الله بن عباس . 

สุลัยมาน อัตตัยมี - อัลลอฮฺประทานนิอฺมะฮฺแก่บ่าวของพระองค์ ตามศักยภาพของพระองค์ และให้เราชุโกรต่ออัลลอฮฺ ตามที่เราสามารถกระทำได้ แม้กระทั่งเพียงแค่สำนึกด้วยหัวใจ ก็เพียงพอ

5.04-7.52

ท่านนบี ﷺ กล่าวว่า  "ผู้ใดกล่าวยามเช้าว่า

 اللهمَّ ما أَصبَحَ بي من نعمةٍ أو بأحدٍ من خلقك ، فمنك وحْدَكَ لا شريكَ لك ، فلكَ الحمدُ ولك الشُّكْرُ 
- อัลลอฮุมมะ มาอัศบะหะบี มินนิอฺมะติน เอาบิอะหะดิน มินค็อลกิกะ, ฟะมินกะ วะหฺดะกะ ลาชะรีกะละกะ, ฟะละกัลฮัมดุ วะละกัชชุกรฺ - โอ้อัลลอฮฺ ไม่มีความโปรดปรานใดๆในเช้าวันนี้ที่ได้ปรากฏกับข้าพระองค์ หรือกับสรรพสิ่งที่พระองค์ทรงสร้างให้ เว้นแต่เป็นความโปรดปรานที่มาจากพระองค์ท่านเท่านั้น ไม่มีภาคีใดๆกับพระองค์ท่าน ดังนั้นการสรรเสริญสดุดีทั้งปวง และการขอบพระคุณเป็นกรรมสิทธิ์ของพระองค์ท่าน

ได้ถือว่าทำหน้าที่ขอบคุณอัลลอฮฺต่อนิอฺมะฮฺต่างๆ ที่พระองค์ทรงให้ในวันนั้นแล้ว, และผู้ใดอ่านในยามเย็น* ก็ถือว่าได้ทำหน้าที่ขอบคุณอัลลอฮฺในคืนนั้นแล้ว"

*อัลลอฮุมมะ มาอัมซาบี มินนิอฺมะติน เอาบิอะหะดิน มินค็อลกิกะ, ฟะมินกะ วะหฺดะกะ ลาชะรีกะละกะ, ฟะละกัลฮัมดุ วะละกัชชุกรฺ 

وخرَّج الحاكم من حديث عائشة ، عن النَّبيِّ  قال : (( ما أنعم الله على عبدٍ نعمةً ، فعلم أنَّها مِنْ عند الله إلا كتب الله له شُكرها قبل أنْ يَشكُرَها ، وما أذنَبَ عبدٌ ذنباً ، فندم عليه إلا كتب الله له مغفرته قبل أنْ يستغفره )) .
--------------------------

[[من المأثور في شكر النعمة]] -- แบบอย่างการขอบคุณในนิอฺมัต

قال أبو عمرو الشيباني : قال موسى  يوم الطُّورِ : يا ربِّ ، إنْ أنا صلَّيتُ فمِنْ قِبَلِكَ ، وإنْ أنا تصدقت فمن قبلك ، وإنْ أنا بلَّغتُ رسالتَك فمن قبلك ، فكيف أشكرُكَ ؟ قال : الآن شكرتني .
นบีมูซาสนทนากับอัลลอฮฺ ท่านกล่าวว่า "โอ้พระผู้อภิบาลของข้าพระองค์ หากข้าพระองค์ละหมาดแล้ว การละหมาดนั้นก็เป็นบุญคุณจากพระองค์ท่าน หากข้าพระองค์บริจาคแล้ว ก็เป็นบุญคุณจากพระองค์ท่าน หากข้าพระองค์ได้ทำหน้าที่เผยแพร่คำสอนของพระองค์ ก็เป็นการช่วยเหลือจากพระองค์ แล้วข้าพระองค์จะของคุณพระองค์อย่างไร ?"
อัลลอฮฺตอบว่า "นี่แหละ ที่ท่านได้ขอบคุณแล้ว" (สำนึกในพระคุณของอัลลอฮฺ ก็ถือว่าได้ขอบคุณแล้ว)
-- เรื่องของนบีมูซาที่ตาบิอีนรายงาน ส่วนมากมาจากบนีอิสรออีล (เตารอต)

ในกุรอานอัลลอฮฺตรัสว่า "มนุษย์นี่ช่างเนรคุณเสียนี่กระไร"
อับดุลลอฮฺ อิบนุอุมัร จึงขอดุอาอฺว่า "โอ้อัลลอฮฺขอความคุ้มครงอจากซุหลุ่มของฉันและจากกุฟรฺของฉัน (คือจากความเนรคุณของตนเอง)"

15.4 เมื่อถูกทดสอบ อย่าบ่นกับผู้คนเพื่อให้สงสาร เพราะทุกสิ่งที่อัลลอฮฺกำหนดให้เกิดกับเรานั้นดีเสมอ
อบูอิสฮาก อัชชาฏิบีย ผู้รู้ที่ตาบอด เมื่อมีผู้ถามว่าเป็นอย่างไร ท่านจะตอบว่า "อัลอาฟิยะฮฺ (สมบูรณ์ทุกอย่าง)" 
ผู้รู้อีกคนที่ตาบอด แต่งกลอนบ่นข้อเสียและความลำบากของการที่เขาตาบอด จึงไม่มีลูกศิษย์มาเยี่ยมเขา
-- อย่าบ่นกับชาวบ้าน

19.30
وعن الحسن قال : قال موسى  : يا ربِّ ، كيف يستطيع آدم أنْ يؤدِّي شكرَ ما صنعت إليه ؟ خلقتَه بيدِكَ ، ونفخت فيه من رُوحِكَ ، وأسكنته جنَّتَكَ ، وأمرتَ الملائكة فسجدوا له ، فقال : يا موسى ، عَلِمَ أَنَّ ذلك مني ، فحمدني عليه ، فكان ذلك شكراً لما صنعته .
وعن أبي الجلد قال : قرأتُ في مسألة داود أنَّه قال : أي ربِّ كيف لي أنْ أشكُرَكَ وأنا لا أصلُ إلى شكرك إلاَّ بنعمتك ؟ قال : فأتاه الوحي : أنْ يا داود ، أليس تعلمُ أنَّ الذي بك من النِّعم مني ؟ قال : بلى يا ربِّ ، قال : فإنِّي أرضى بذلك منك شكراً .
ال: وقرأتُ في مسألة موسى عليه السلام قال: ياربِّ! كيف لي أن أشَكرَك؟ وأصْغَرُ نعمة وضعتَها عندي من نعمك لا يُجَازِي بها عملي كلُّه.
قال: فأَتاه الوحي أن: "يا موسى الآن شكرتني".
• وقال بكر بن عبد الله: ما قال عبدٌ قطّ: "الحمد لله" مرةً؛ إلا وجبتْ عليه نعمةٌ بقوله "الحمد لله" فما جزاءُ تلك النعمة؟ جزاؤها أن يقول: "الحمد لله" فجاءت نعمة أخرى، فلا تنفد نعماء الله 

------------------
25.16
https://shamela.ws/book/10443/684#p1

[[هل الحمد أفضل من النعمة؟]] -- อัลฮัมดุลิลลาฮฺประเสริฐกว่านิอฺมะฮฺหรือไม่ ?

• وقد روى ابن ماجه من حديث أنس رضي الله عنه مرفوعًا (١) إلى رسول الله - صلى الله عليه وسلم -.
"ما أنَعَمَ اللهُ على عبدٍ نعمة فقال: الحمدُ لله إلا كان الذي أعطاه أفضلَ مما أَخَذَ".

ท่านนบี ﷺ กล่าวว่า "อัลลอฮฺไม่ได้ให้นิอฺมัตแก่บ่าวคนใด โดยที่เขากล่าว "อัลฮัมดุลิลลาฮฺ" เว้นแต่การขอบคุณนี้ดีกว่านิอฺมะฮฺที่อัลลอฮฺให้มา"

• ورُوِّينَا نحوه من حديث شهر بن حوشب، عن أسماء بنتِ يزيدَ مرفوعًا أيضًا.
• ورُوِي هذا عن الحسنِ البصريّ من قوله.

• وكتب بعض عمال عمر بن عبد العزيز إليه: "إني بأرضٍ قد كَثُرَتْ فيها النّعم؛ حتى لقد أشفقْتُ على أهلها من ضَعْفِ الشُّكْرِ".
ผู้ว่ารัฐหนึ่งเขียนจดหมายถึงอุมัรอิบนุอับดิลอะซีซว่า "ข้าพเจ้าอยู่ในพื้นที่ๆ มีนิอฺมัตกว้างขวาง จนกระทั่งเกรงว่าชาวบ้านในพื้นที่จะไม่ทำหน้าที่ขอบคุณต่ออัลลอฮฺอย่างเต็มที่"

فكتب إليه عمر: "إني قد كنتُ أراك أعْلَمَ بالله مما أنتَ. إن الله لم ينعمْ على عبدٍ نعمةً فحمد الله عليها إلا كان حَمْدُهُ أفضل من نعمِهِ لو كنت لا تعرف ذلك إلا في كتاب الله المنزل، قال الله تعالى: {وَلَقَدْ آتَيْنَا دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ عِلْمًا وَقَالَا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي فَضَّلَنَا عَلَى كَثِيرٍ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ} (٢) وقال تعالى: {وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاءُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِينَ (٧٣) وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ} (٣).
وأيُّ (٤) نعمة أفضل من دخول الجنة؟ ".

ท่านอุมัรตอบว่า "ข้าพเจ้านึกว่าท่านมีความรู้มากกว่านี้ แท้จริงอัลลอฮฺให้นิอฺมะฮฺแก่บ่าวของพระองค์ ถ้าบ่าวชุโกรแล้ว การสรรเสริญนั้นย่อมดีกว่านิอฺมะฮฺที่อัลลอฮฺให้แก่เขา" ดังอายะฮฺนี้

• وقد ذكر ابنُ أبي الدنيا في كتاب "الشكر"، عن بعض العلماء: أنه صوّب هذا القول. أعني قولَ مَنْ قال: إن الحمدَ أفضلُ من النعم.
• وعن ابن عيينة أنه خَطَّأ قائله، وقال: لا يكون فعلُ العبد أفضلَ من فعل الرب عز وجل.

อิบนุอบิดดุนยา - อุละมาอฺบางท่านให้ทัศนะว่า ถูกต้องแล้ว -- การขอบคุณอัลลอฮฺ (ณอัลลอฮฺ) ดีกว่านิอฺมัต
ซุบยาน อิบนุอุยัยนะฮฺ เห็นว่า ทัศนะนี้ผิด -- นิอฺมัตเป็นการกระทำของอัลลอฮฺ ขอบคุณเป็นการกระทำของมนุษย์ จะดีกว่าได้อย่างไร

[[ابن رجب ينتصر لتفضيل الحمد]] -- อิบนุร่อจับ - เห็นด้วยกับทัศนะแรก (อัลฮัมดุลิลลาฮฺประเสริฐกว่านิอฺมะฮฺ)

• ولكن الصواب قول من صوَّبَهُ؛ فإن المراد بالنعم: النعم الدنيوية كالعافية والرزق والصّحة، وَدَفْعِ المكروه، ونحو ذلك، والحمد هو من النعم الدينيّة وكلاهما نعمةٌ من الله لكن نعمة الله على عبده بهدايته لشكر نعمه بالحمد عليها أفضل من نعمه الدنيوية على عبده؛ فإن النعم الدنيوية إن لم يقترن بها الشكر كانت بليّة، كما قال أبو حازم:
"كل نعمة لا تقرّبُ من الله فَهي بليَّةٌ (١) "

- ซุนนะฮฺก่อนศุบฮิ 2 ร็อกอะฮฺ ดีกว่าทรัพย์สินในดุนยาทั้งหมด 
- นิอฺมัตดุนยา อัลลอฮฺให้ทั้งมุสลิมและกาฟิร -- มุสลิมที่ได้นิอมะฮฺแล้วไม่ขอบคุณ นิอฺมะฮฺนั้นจะเป็นบะลา
- ทุกนิอฺมะฮฺที่ทำให้ไม่ใกล้ชิดกับอัลลอฮฺนั้นเป็นบะลา ดังนั้นให้กระทำ 2 อย่าง 1- ทิ้งนิอฺมะฮฺนั้นไห หรือ 2- บริหารนิอฺมะฮฺนั้นให้ดี ทำให้เราใกล้ชิดอัลลอฮฺ
------------
41.30

فإذا وفق الله عبده للشكر على نعمه الدنيوية بالحمد أو غيره من أنواع الشكر كانت هذه النعمة خيرًا من تلك النّعم، وأحبَّ إلى الله عز وجل؛ فإن الله يحبُّ المحامِد ويرضى عن عبده أن يأكل الأكْلةَ فيحْمَدَهُ عليها، ويشربَ الشَّرْبة فيحمَدَهُ عليها (٢)، والثناءُ بالنعم، والحمدُ عليها، وشكرُهَا عند أهل الجود والكرم أحبُّ إليهم من أموالهم، فهم يبذُلونها طلبًا للثناء، والله عز وجل أكرمُ الأكرمين، وأجودُ الأجودين، فهو يبذل نِعَمَه لعباده، ويَطْلُبُ منهم الثناءَ بها، وذِكْرَها، والحمدَ عليها، ويَرْضى منهم بذلك شكرًا عليها، وإن كان ذلك كلُّه من فضله عليهم، وهو غير محتاج إلى شُكْرهم، لكنه يحبُّ ذلك من عباده؛ حيث كان صَلاحُ العبد وفلاحُه وكماله فيه.

- อัลลอฮฺใจบุญ ให้แล้วก็พอแล้ว ไม่ขอบคุณ อัลลอฮฺก็ไม่เสียหาย แต่อัลลอฮต้องการให้เรามีมารยาท มีความกตัญญู และการขอบคุณจะทำให้ยกระดับมนุษย์
- ให้แล้วไม่ขอบคุณ ? จะเสียใจได้ไหม ?

ومن فضله سبحانه: أنه نسب الحمدَ والشُّكْرَ إليهم، وإن كان من أعظم نعمِهِ عليهم. وهذا كما أنه أعطاهم ما أعطاهم من الأموال ثم استقْرَضَ منهم بعضه، ومدحهم بإعطائه؛ والكل مِلْكه، ومن فضله، ولكن كرمه اقتضى ذلك.
• ومن هنا يعلم معنى الأثر الذي جاء مرفوعًا وموقوفًا (٣). "الحمد لله حمدًا يُوافي نِعَمَهُ ويُكافئ مزيدَه".

- ..ตรงนี้ทำให้เราเข้าใจหะดีษที่ท่านนบีกล่าวว่า "ขอสรรเสริญ(ชุโกร)ต่ออัลลอฮฺ ซึ่งการสรรเสริญนั้นขอให้มันเสมอกับนิอฺมะฮฺของอัลลอฮฺ และขอให้มีความพอเพียงต่อการเพิ่มพูนของพระองค์"

----------------------52.52----
https://shamela.ws/book/10443/686#p1

[[كل سلامى عليه صدقة]] -- "ทุกข้อกระดูกต้องศ่อดะเกาะฮฺ"

• ولنرجع الآن إلى تفسير حديث "كلُّ سُلامى من الناس عليه صَدَقةٌ كلَّ يوم تَطْلعُ فيه الشّمسُ". 
* يعني أن الصدقة على ابن آدم عن (١) هذه الأعضاء في كل يوم من أيام الدنيا؛ فإن اليوم قد يُعبَّر به عن مدة أزيد من ذلك كما يقال يوم صِفَّينِ، وكان مدةَ أيام، وعن مطلق الوقت كما في قوله تعالى: {أَلَا يَوْمَ يَأْتِيهِمْ لَيْسَ مَصْرُوفًا عَنْهُمْ} (٢).
• وقد يكون ذلك ليلًا ونهارًا، فإذا قيل كل يوم تطلع فيه الشمس علم أن هذه الصدقة على ابن آدم في كل يوم يعيش فيه من أيام الدنيا.

- หะดีษนี้หมายรวมว่า ลูกหลานอาดัมต้องศ่อดะเกาะฮฺเพื่อขอบคุณต่ออวัยวะเหล่านี้ทุกวันในดุนยานี้ ตราบเท่าที่มีชีวิตอยู่
- "วัน" อาจจะหมายรวมมากกว่า 1 วันก็ได้, หรือหมายถึง "เวลา" ก็ได้, อาจเป็นกลางวันหรือกลางคืนก็ได้
- อัซการยามเช้ายามเย็น เป็นการขอบคุณอัลลอฮฺ ที่ต้องทำทุกวัน

[[درجات الشكر]] -- การขอบคุณ (ชุโกร) มี 2 ระดับ
• وظاهر الحديث يدل على أن هذا الشكر بهذه الصدقة واجبٌ على المسلم كل يوم، ولكن الشكر على درجتين.

[[الدرجة الأولى]] -- การขอบคุณระดับที่ 1
 • إحداهما واجب، وهو أن يأتي بالواجبات، ويَجْتَنِبَ المحارم - فهذا لابد منه، ويكفي في شكر هذه النعم، ويدل على ذلك ما خرجه أبو داود من حديث أبي الأسود الدِّيلي قال كنا عند أبي ذر فقال:

1- จำเป็นต้องทำคือ ชุโกรด้วยการทำหน้าที่ฟัรฎูต่างๆ และหลีกเลี่ยงสิ่งหะรอม ซึ่งระดับนี้ถือว่าเพียงพอในการขอบคุณนิอฺมัตต่างๆ

"يُصبحُ على كل سُلامَى من أحدِكم في كل يوم صدقةٌ؛ فله بكل صلاةٍ صدقةٌ، وصيامٌ صدقةٌ، وحجٌّ صدقةٌ، وتسبيحٌ صدقةٌ، وتكبيرٌ صدقةٌ، وتحميدٌ صدقةٌ. فعدَّ رسول الله - صلى الله عليه وسلم - من هذه الأعمال الصالحات (٣)، ثم (٤) قال: "يجزئ أحَدكم من ذلك ركعتا الضحى" (٥).

• وقد تقدم في حديث أبي موسى المخرَّج في الصحيحين:
"فإن لم يفعل فلْيُمسكْ عن الشر؛ فإنه له صدقة" (١).
وهذا يدلُّ على أنه يكفيه أن لا يفعل شيئًا من الشر، وإنما يكون مجتنبًا للشر إذا قام بالفرائض، واجتنب المحارم؛ فإن أعظم الشر تركُ الفرائض
• ومن هنا قال بعضُ السلف: "الشكر ترك المعاصي".
สลัฟท่านหนึ่ง - การชุโกรต่ออัลลอฮฺคือการละทิ้งความชั่ว (มะอฺศิยัต)

• وقال بعضهم: "الشكرُ أن لا يُسْتعان بشيء من النعم على معصيته".
สลัฟ - ชุโกรต่ออัลลอฮฺ คือการที่อัลลอฮฺให้นิอฺมะฮฺมา อย่าเอาไปใช้ในการฝาฝืนพระองค์

وذكر أبو حامد الزاهد [أنّ] شُكر الجوارح كلها: أن (٢) تُكفَّ عن المعاصي وتُسْتَعْمَلَ في الطاعات، ثم قال: "وأمَّا من شكَرَ بلسانه، ولم يشكُرْ بجميع أعضائه، فمثَلُه كمثَل رجُلٍ له كِسَاء، فأَخَذَ بطرَفه، فلم يلبسه فلم ينفعه ذلك من الحر والبرد والثلج والمطر"
- ชุโกรด้วยลิ้น แต่อวัยวะไม่ชุโกร

وقال عبد الرحمن بن زيد بن أسلم؟: "لينظر العبد في نعم الله عليه (٣) في بدنه وسمعه وبصره ويديه ورجليه وغير ذلك. [و] ليس من هذا شيء؛ إلا وفيه نعمةٌ من الله عز وجل حقٌّ على العبد أن يعمل بالنعمة التي (٤) هي في بدنه لله عز وجل في طاعته، ونعمةٌ أخرى في الرزق حقٌّ عليه أن يعمل لله عز وجل فيما أَنعمَ عليه من الرزق في طاعته؛ فمن عمل بهذا كان قد أخذ بحزم (٥) الشكر وأصله وفرعه".
- บ่าวให้มองนิอฺมะฮฺของอัลลอฮฺในร่างกายของเขา ไม่มีส่วนใดเว้นแต่มันจะมีนิอฺมะฮฺ พิจารณาให้ดี

 ورأى الحسن رجلا يتبختر في مشيته فقال: "لله في كل عضو منه نعمة: اللهم لا تجْعَلْنا ممن يتَقَوّى بنعمتك على معصيتك".
- อัลหะซันเห็นชายคนหนึ่งเดินตะกับบร ก็เห็นว่าเขาใช้ส่วนของร่างกายในการฝ่าฝืนอัลลอฮฺ จึงขอดุอาอฺว่า "โอ้อัลลอฮฺ โปรดอย่าให้เราเป็นพวกที่นำนิอฺมะฮฺของพระองค์ มาใช้ในการฝ่าฝืนต่อพระองค์ไ

[[الدرجة الثانية]] -- การขอบคุณระดับที่ 2
• الدرجة الثانية من الشكر: الشكر المستحب، وهو أن يعملَ العبد بعد أداء الفرائض، واجتناب المحارم، بنوافل الطاعات.
2- ชุโกรที่เป็นเรื่องอาสา